HARİTANIN TANIMI VE ÖZELLİKLERİ
TANIM : Yeryüzünün tamamının veya bir bölümünün belli bir oran dahilinde küçültülerek bir düzlem üzerine aktarılmasına harita adı verilmektedir. Doğal çevre ile insan arasındaki karşılıklı etkileşimi konu alan coğrafyanın en önemli ilkelerinden biri " dağılış ilkesidir". Haritalar bu anlamda coğrafyacıların en fazla yararlandığı araçlarından biri hatta olmazsa olmazlarından biridir.
KROKİ :Bir yerin kuşbakışı görünümünün kabataslak çiziminin bir düzlem üzerine aktarılmasıdır. Haritalardan farkı belli bir ölçeğin olmamasıdır. Örneğin ; bir adres tarif ederken genellikle krokiden yararlanmaktadır.
PLAN :1 / 200.000 ölçeğine kadar olan çizimlerdir. en ayrıntılı haritalardır. küçük yerleşim alanları planlardan yararlanarak çizilmektedir. Örneğin bir ev yapılırken öncelikli olarak mimarlar tarafından yapılacak olan evin planı yapılır.
Haritalarda Bozulmalar
Dünyanın küreselliği harita çizimini güçleştirmektedir. Dünya'nın tümü ya da bir bölümü düzleme aktarırken şekillerde, alanlarda, uzunluk ve açılarda bozulmalar olur. Bu nedenle küresel yüzeyi düzleme aktarmak için çeşitli çizim yöntemleri geliştirilmiştir. Özellikle yeryüzü şekillerini gösteren haritalar tam olarak gerçeği yansıtmazlar. Engebesi fazla, geniş alanların gösterildiği haritalarda hata payı artar. Az engebeli, küçük alanların gösteriminde hata payı azalır.
UYARI: Dünya'nın küreselliği harita çizimini zorlaştırır. Engebeli ve geniş alanların gösterildiği haritalarda bozulmalar fazladır.Engebesiz ve küçük alanların gösterildiği haritalarda bozulmalar azdır.
Projeksiyon Yöntemi
Dünya'nın küreselliği nedeniyle, haritalarda ortaya çıkan hataları en aza indirmek için çeşitli yöntemler kullanılır. Bunun için yerkürenin paralel ve meridyen ağının belirli kurallara göre düz bir kağıda geçirilmesi gerekir. Bu sisteme projeksiyon denir.
Projeksiyon Sistemleri
1. Alan Koruyan Projeksiyon
Alan koruyan projeksiyon ile çizilen haritalarda, sekil, açı ve uzunluk oranları bozulur. Ancak, paralel daireleri ile meridyenler arasındaki alanlar bozulmadan, orantılı olarak düzleme geçirilir. Böylece gerçek alan korunmuş olur.
2. Açı Koruyan Projeksiyon
Açı koruyan projeksiyon ile çizilen haritalarda, meridyenler ile paraleller arasındaki 90°’lik açık iler kara ve denizlerin şekilleri korunur. Ancak, bunların alanları bozulur. Bu tip haritalarda kutup bölgelerine doğru gidildikçe, kara ve denizlerin alanı büyür
3. Uzunluk Koruyan Projeksiyon
Uzunluk koruyan projeksiyon ile çizilen haritalarda, merkezden çevreye doğru tüm yönlerdeki uzunlukların oranı korunur. Açı ve alan korunmaz.
HARİTA ÇEŞİTLERİ
A-Konularına Göre Haritalar
·Fiziki haritalar: Yer şekillerini gösteren haritalardır. dağların yükseklikleri,
denizlerin derinlikleri bu haritalardan yararlanarak bulunabilir . Renklendirme
yöntemi uygulanmaktadır.
·Siyasi (idari) haritalar: Sınırları gösteren haritalardır. İller , bölgeler
ve ülkeler arasındaki sınırlar gösterilmektedir. Denizler vardır ancak sadece
denizlerin yerini bulabiliriz
-
Beşeri ve Ekonomik haritalar: Nüfusun dağılışı, ırk, dil, dinlere göre dağılışı, tarım, hayvancılık, ormancılık, sanayi ,madencilik gibi özellikleri gösteren haritalardır.
-
Özel haritalar: Konunun uzmanlarınca çizilen haritalardır. İklim (izoterm, izobar gibi) haritaları, turizm, deprem,toprak, karayolları haritaları gibi.
B) ÖLÇEKLERİNE GÖRE HARİTALAR
Haritalar ölçeklerine göre üç gruba ayrılmaktadır
1. Büyük Ölçekli Haritalar 2. Orta Ölçekli Haritalar 3. Küçük Ölçekli Haritalar
Büyük Ölçekli Haritalar
Yukarıda verilen haritalardan birincisi büyük ölçekli bir haritadır. Ölçek paydasındaki değer küçük ise bu durum o haritada küçültme oranının az olduğunun bir göstergesidir. Büyük ölçekli haritaların en belirgin özellikleri şunlardır ;
·Küçültme oranı azdır
·Ayrıntı fazladır.
·Birim düzlemde gösterilen gerçek alan küçüktür.
·Eşyükselti eğrileri arasındaki yükselti farkı azdır ( 5 m - 15m - 30 m ................ ).
·Planlar ve topografya Haritaları bu gruba girer.
Küçük Ölçekli Haritalar
Yukarıda verilen haritalardan birincisi küçük ölçekli bir haritadır. Ölçek paydasındaki değer büyük ise bu durum o haritada küçültme oranının fazla olduğunun bir göstergesidir. Küçük ölçekli haritaların en belirgin özellikleri şunlardır ;
·Ayrıntı en azdır.
·Küçültme oranı en fazladır.
· Birim düzlemde gösterilen gerçek alan büyüktür.
·Eşyükselti eğrileri arasındaki farkı fazladır( örneğin izohips aralıklar 100m - 150m- 200 m ...... ).
· Duvar ve atlas Haritaları bu gruba girer.
HARİTALARDA HESAPLAMALAR
Harita ölçeklerinden yararlanarak çok çeşitli hesaplamalar yapılabilmektedir. Harita ölçeğinden yararlanarak uzunluk , alan ve eğim hesaplama yapılabilmektedir.
1. Haritalarda uzunluk bulma ( Harita uzunluğunu bulma - gerçek uzaklığı bulma , harita ölçeğini bulma )
2. Haritalarda alan bulma ( Haritadaki alanı bulma - gerçek alanı bulma , harita ölçeğini bulma )
3. Haritalarda eğim hesaplama
Not : Haritalarda hesaplamalar yapılırken soru çözümlerinde formüllerden yararlanarak problem çözülebilir , ayrıca doğru orantıdan da yararlanılarak da soru çözülebilir. Hangisi sizin için kolay geliyorsa onu tercih edin. Aşağıda verilecek olan örnek soru çözümlerinde iki türlü çözüm yöntemi de kullanılacak.
HARİTALARDA UZUNLUK BULMA
A) Gerçek uzunluğu bulma :
HARİTALARDA YÜZEY ŞEKİLLERİNİN GÖSTERİLMESİ
Haritalarda yer şekillerini daha belirgin gösterebilmek amacıyla çeşitli yöntemler geliştirilmiştir. Bu yöntemler en az kullanılandan en fazla kullanılana doğru şu şekilde sıralanır ;
1. Kabartma Yöntemi
2. Gölgelendirme Yöntemi
3. Tarama Yöntemi
4. Renklendirme Yöntemi
5. İzohips Yöntemi ( Eş Yükselti Eğrileri )
1. KABARTMA YÖNTEMİ : Bu yöntemde yer yüzü şekilleri gerçeğe uygun bir şekilde maket halinde küçültülerek gösterilir. Taşınması zor , çizilen haritanın yapımı zor olduğundan kullanımı yaygın değildir.
2. GÖLGELENDİRME YÖNTEMİ :Yer şekilleri tepeden düşey olarak veya herhangi bir köşeden eğik olarak ışılandırıldığı varsayılmış ve buna göre ışık alan yamaçlar veya yerler açık ışık almayan yerler ise koyu renkle gösterilmiştir.
3. TARAMA YÖNTEMİ :Eğim değerleri eğim yönünde çizilen farklı boylardaki çizgilerle gösterilir. Eğimin arttığı yerlerde çizgiler birbirine yaklaşır , eğim azaldıkça çizgi boyları uzar, aralarındaki uzaklık artar ve seyrekleşir. Tarama yönteminin uygulandığı haritalarda eğimi fazla olan yerler eğimi az olan yerlere göre daha koyu bir görünüme sahiptir.
4. RENKLENDİRME YÖNTEMİ :
Renklendirme yönteminde temel amaç yükselti basamaklarını farklı renklerle göstermektir. Her bir renk farklı bir yükseltiyi gösterir. Deniz seviyesinin altında kalan yerler mavi ve tonları ile gösterilir. Yukarıdaki şekilde dikkat edilirse derinlik arttıkça mavinin tonu daha da koyulaşmaktadır. Deniz seviyesinden yukarılara doğru ise yükselti ve renk ilişkisi şu şekildedir ;
0 - 200 m = Koyu Yeşil
200 - 500 m = Açık Yeşil
500 - 1000 m = Sarı
1000 m + = Kahverengi ve tonları ile gösterilir. Yükseklik ne kadar fazla olursa kahverenginin tonu da o oranda artar. Türkiye Fiziki haritası incelendiğinde Ege ve Marmara bölgelerinde yeşilin tonlarının fazla olduğu , Doğuya doğru gidildikçe kahverenginin arttığı görülmektedir. bu durum bize doğuya doğru yükselti ortalamasının arttığını gösterir.
5. İZOHİPS YÖNTEMİ ( Eşyükselti Eğrileri Yöntemi ) :
Aynı yükseltiye sahip noktaların bir çizgi ile birleştirilmesi sonucu oluşturulan iç içe kapalı eğrilere izohips eğrileri veya eşyükselti eğrileri denir.
İzohipslerle ilgili en önemli özellikler şunlardır ;
a) İç içe kapalı eğrilerdir
b) İki izohips çizgisi kesinlikle birbirini kesmezler.
c) Dışarıdan içeriye doğru gidildikçe daima yükselti artar.
d) İki izohips çizgisi arasındaki yükselti farkı birbirine eşittir.
e) Aynı eğri üzerinde bulunan yerlerin yükseltileri birbirine eşittir.
f) İki izohips arasında bulunan bir yerin yüksekliği tam olarak bilinemez . Tam bilinebilmesi için çizgi üzerinde yer alması gerekir.
g) Kıyı çizgisi (deniz kıyısı) sıfır metredir.
h) İzohipslerin sık veya seyrek geçmesi yer şekillerine bağlıdır. İzohipslerin sık geçtiği yerde eğim fazladır. Seyrek geçtiği yerde eğim azdır.
ı) Dağ dorukları (zirveler ) nokta halinde gösterilir.
i) Akarsu vadileri yükseltinin arttığı yöne doğru girinti oluşturur. ( Aşağıdaki şekil)
j) Ok işareti çevresine göre çukur olan (kapalı çukur-çanak-krater) yerleri gösterir. Bazen çukur yerler ok işareti ile gösterilmeyip yükseltilerle şu şekilde ifade edilir yükselti belli bir noktadan sonra içeriye doğru azalıyorsa orada çukur bir yer vardır.
 
k) Tabanı aynı olan iki tepe arasındaki küçük düzlüğe boyun denir.
L) Tabanları aynı olan tepelerin başlangıç yükseltileri de aynıdır.
m) Akarsuyun iki tarafında bulunan yerlerin yükseltileri birbirine eşittir. İkisi komşu izohipslerdir.
n) Akarsuyun gösterildiği bir izohips haritasında mutlaka vadi bulunmaktadır.
o) İzohips aralıklarının değeri haritanın ölçeğine göre değişir. Büyük ölçekli haritalarda aralık basamakları daha az , küçük ölçekli haritalarda ise aralık değerleri daha fazladır.
|
